Phát hiện sớm virus rota gây tiêu chảy cấp ở trẻ em để phòng bệnh, chẩn đoán và điều trị
1. Giới thiệu
Virus Rota (Rotavirus) là nguyên nhân phổ biến nhất gây bệnh tiêu chảy nặng ở trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ. Phần lớn trẻ em dưới 5 tuổi đều bị nhiễm Rotavirus ít nhất một lần. Tuy nhiên, với mỗi lần nhiễm, hệ miễn dịch lại được tăng cường, và các lần nhiễm tiếp theo ít nghiêm trọng hơn; Người lớn ít khi bị nhiễm Rotavirus gây bệnh tiêu chảy.
Theo UNICEF và Tổ chức Y tế Thế giới (WHO): "Virus Rota được đánh giá là đã gây ra 40% trong tổng số vụ nhập viện do tiêu chảy ở trẻ em dưới 5 tuổi trên toàn cầu, mỗi năm có 100 triệu ca tiêu chảy cấp do nhiễm Rotavirus và 350.000 đến 600.000 ca tử vong".
Ngay tại Hoa Kỳ, trước khi có chương trình tiêm chủng vắc xin Rotavirus, mỗi năm có hơn 2,7 triệu ca nhiễm Rotavirus đường ruột, 60.000 trẻ nhập viện và khoảng 37 trẻ tử vong. Vai trò quan trọng của Rotavirus trong việc gây ra tiêu chảy chưa được nhận thức đầy đủ và rộng rãi trong cộng đồng, đặc biệt tại những nước đang phát triển.
Ở các nước ôn đới nhiễm Rotavirus xảy ra trong những tháng lạnh về mùa đông. Ở nước ta cũng như các nước nhiệt đới bệnh xảy ra quanh năm, tần số tăng lên ở các mùa đông như: Tháng 10, 11 và 12 hàng năm.
2. Dịch tễ học của Rotavirus
2.1. Mầm bệnh
- Cấu trúc: Rotavirus được gọi tên như thế vì virus có hình tròn như bánh xe, kích thước virus là 65 -70 nm. Axit nucleic là ARN hai sợi, được chia thành 11 đoạn nằm ở trung tâm của virus, đường kính 38 nm được bao bọc bởi hai lớp capsid. Capsid đối xứng hình khối gồm capsid trong và capside ngoài. Các capsome của lớp trong xếp theo hình nan hoa và kéo nối các capsome của lớp ngoài tạo nên hình vòng tròn do vậy các virus này mới có tên là rota.
- Kháng nguyên: Rotavirus có 02 lớp capsid mang đặc điểm kháng nguyên riêng biệt. Lớp capsid ngoài mang tính kháng nguyên đặc hiệu typ. Lớp capsid trong mang kháng nguyên đặc hiệu nhóm. Rotavirus có khả năng gây bệnh cho cả người và động vật.
Rotavirus có 02 loại kháng nguyên, loại Rotavirus gây bệnh cho người và loại gây bệnh cho động vật. Rotavirus gây bệnh cho người gồm có 6 tuyp huyết thanh, khi người bệnh nhiễm typ huyết thanh nào thì đáp ứng kháng thể cao với typ đó và chỉ có đáp ứng một phần với các typ huyết thanh khác.
- Sức đề kháng: Rotavirus bị bất hoạt nhanh chóng khi bị xử lý bằng EDTA (Ethylendiamintetracetic acid). Chúng dễ bị bất hoạt ở pH nhỏ hơn 3 và lớn hơn 10, nhưng có sức đề kháng tốt với hóa chất có Clo và Ete. Chúng bền vững sau nhiều ngày trong phân ở nhiệt độ thường và đã được tìm thấy trong các mẫu nước sông ở mức độ chừng 1 đến 5 virus mang bệnh trong mỗi gallon. Các biện pháp vệ sinh thông thường để tiêu diệt vi khuẩn và ký sinh trùng thường không hiệu quả trong việc khử trùng virus rota.
- Đường lây nhiễm: Virus rota lây truyền chủ yếu qua đường phân - miệng, qua tiếp xúc với tay hoặc các bề mặt và vật thể bị nhiễm virus rota và cũng có thể qua đường hô hấp. 01 gam phân của một bệnh nhân có thể chứa tới 10 nghìn tỷ virus mang bệnh và chỉ cần chừng 10 đến 100 virus trong số đó là đủ để lây nhiễm bệnh sang người khác.
2.2 Khả năng gây bệnh:
Rotavirus phá hủy tế bào ở thành của ruột non và gây ra viêm dạ dày ruột. Virus gây tiêu chảy và sốt, đôi khi có nôn là một hội chứng thường gặp do Rotavirus gây nên ở trẻ nhỏ dưới 2 tuổi, đặc biệt là trẻ em bú sữa mẹ. Virus thải ra theo phân tối đa trong 4 ngày đầu của bệnh nhưng có trường hợp vẫn có thể phát hiện virus 7 ngày sau khi bị tiêu chảy.
Bệnh do virus rota gây ra có biểu hiện ỉa chảy vừa, ỉa chảy nặng và có thể gây tử vong. Bệnh thường khởi phát đột ngột, kèm theo có nôn mửa trước khi tiêu chảy, xảy ra trên 80% trẻ em bị bệnh, khoảng 1/3 trẻ em nằm viện bị sốt trên 39oC. Bệnh thường kéo dài từ 2 - 6 ngày. Dịch nhầy thường thấy trong phân nhưng bạch cầu và hồng cầu tìm thấy ít hơn 15% trường hợp. Nhiễm Rotavirus thường thấy những triệu chứng như: Sốt, nôn, rồi mới ỉa chảy. Nhiễm trùng do Rotavirus đặc biệt nghiêm trọng và có thể dẫn đến tử vong ở trẻ em có tiền sử suy giảm miễn dịch.
3. Triệu chứng lâm sàng
Bệnh do virus rota gây ra thường có những triệu chứng như: Nôn mửa, đi ỉa phân ra nhiều nước và sốt nhẹ. Một khi trẻ bị nhiễm virus, có thời gian ủ bệnh khoảng 02 ngày trước khi triệu chứng xuất hiện. Các triệu chứng thường bắt đầu với nôn, sau đó là đi ỉa phân lỏng nhiều kéo dài khoảng 4 đến 8 ngày. Mất nước xảy ra phổ biến hơn trong nhiễm virus rota so với hầu hết các trường hợp nhiễm khuẩn khác, và là nguyên nhân gây tử vong hàng đầu liên quan đến nhiễm virus rota.
Tuy nhiên, với mỗi lần nhiễm, hệ miễn dịch lại được tăng cường, và các lần nhiễm tiếp theo biểu hiện nhẹ hơn và ít có biểu hiện bệnh, do hệ thống miễn dịch đã bảo vệ tốt hơn; Virus rota có 05 tuýp khác nhau, được gọi là A, B, C, D và E. Rota tuýp A là loại phổ biến nhất, gây ra hơn 90% số ca nhiễm ở người.
4. Chẩn đoán phòng xét nghiệm
4.1 Xác định virus
- Bệnh phẩm: Lấy phân của bệnh nhân trong tuần lễ đầu của bệnh hoặc có thể hút dịch tá tràng để làm xét nghiệm (ít khi).
- Kỹ thuật xét nghiệm: Có nhiều phương pháp xác định sau:
+ Soi trực tiếp dưới kính hiển vi điện tử cho thấy virus có dạng hình tròn như bánh xe.
Hình ảnh Virus rota (Rotavirus)
+ Thử nghiệm ngưng kết hạt latex.
+ Thử nghiệm ngưng kết hồng cầu thụ động.
+ Kỹ thuật miễn dịch liên kết men (ELISA)
+ Kỹ thuật phân tử điện di ARN của virus từ mẫu xét nghiệm phân trên gel polyacrylamid cho phép phân biệt các chủng Rotavirus gây bệnh ở người.
4.2 Chẩn đoán huyết thanh
- Bệnh phẩm: Là máu của bệnh nhân
- Kỹ thuật xét nghiệm:
+ Kỹ thuật miễn dịch liên kết enzyme (ELISA)
+ Kỹ thuật miễn dịch phóng xạ
+ Kỹ thuật phản ứng miễn dịch huỳnh quang để phát hiện kháng thể IgG trong máu bệnh nhân.
Phương pháp chẩn đoán huyết thanh giúp tìm kháng thể trong máu bệnh nhân, thường được sử dụng chủ yếu trong các viện nghiên cứu. Do tỷ lệ nhiễm virus ở quần thể dân cư khá cao, hơn nữa Bệnh tiêu chảy do virus Rota là bệnh cấp tính, nếu không chẩn đoán và điều trị kịp thời, bệnh nhân có thể tử vong do mất nước và điện giải. Vì vậy, chẩn đoán huyết thanh xác định kháng thể kháng virus Rota ít có ý nghĩa chẩn đoán lâm sàng. Chỉ có phương pháp chẩn đoán nhanh phát hiện virus từ bệnh phẩm phân là có giá trị nhất đối với chẩn đoán lâm sàng cho người bệnh.
Hiện nay, Khoa Vi Sinh, Bệnh viện Việt Nam - Thuỵ Điển Uông Bí đã triển khai xét nghiệm tìm kháng nguyên của virus rota trong phân theo phương pháp xét nghiệm miễn dịch sắc ký (Test nhanh chẩn đoán Rotavirus) hay còn gọi là thử nghiệm ngưng kết hạt latex để phát hiện virus Rota gây bệnh ở trẻ nhỏ, phục vụ nhu cầu của người bệnh cũng như hỗ trợ chẩn đoán và điều trị trong lâm sàng cho kết quả chính xác và nhanh chóng. Chỉ sau khoảng 30 phút từ khi lấy phân, người bệnh đã có được kết quả.
5. Phòng ngừa
Virus này lây truyền chủ yếu qua đường phân-miệng, qua tiếp xúc với bàn tay hoặc các bề mặt và vật thể bị nhiễm virus rota, nên cách phòng bệnh tốt nhất là vệ sinh tay trước khi ăn, vệ sinh tay sau khi đi vệ sinh và ăn đồ ăn chín, uống nước sôi.
Năm 2006, 02 loại vắc xin phòng nhiễm virus rota loại A đã được ra đời cho thấy hiệu quả cao đối với trẻ em: Rotarix do GlaxoSmithKline sản xuất và RotaTeq do Merck sản xuất. Các vắc xin được sử dụng bằng đường uống và chứa các virus đã làm suy yếu. Vắc xin virus rota đã được đăng ký ở hơn 100 Quốc gia. Ngày 5 tháng 6 năm 2009, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) khuyến khích việc đưa tiêm chủng vắc xin virus rota vào chương trình tiêm chủng mở rộng tại tất cả các Quốc gia.
Năm 2012, Việt Nam đã sản xuất thành công vắc xin Rotavin-M1 và đã được đưa vào sử dụng trong toàn quốc.
Vì vậy, trẻ em được khuyến cáo sử dụng các loại vắc xin để phòng rotavirus.
.jpg)
Hình ảnh: Trẻ uống vắc xin Rotavin-M1phòng bệnh