ACTH (Adrenocorticotropic Hormone) hay còn gọi là hormon kích thích vỏ thượng thận, do thuỳ trước tuyến yên tiết ra. Ngày nay, trên thực hành lâm sàng, người ta dựa vào sự thay đổi nồng độ ACTH để đánh giá các bệnh lý tuyến yên và tuyến thượng thận.
1. Hormone ACTH là gì?
Nội tiết tố kích thích vỏ thượng thận ACTH (hay Corticotropin) là một nội tiết tố có cấu trúc peptide gồm 39 acid, được sản xuất ở thuỳ trước tuyến yên ở não dưới dạng tiền chất là pro-opioomelanocortin. Sự phân cắt đặc biệt tại mô sẽ tạo thành ACTH và một loạt peptide khác.
Sự bài tiết ACTH được điều hoà bởi:
+ Nồng độ Cortisol trong máu.
+ Sự kích thích của hormone giải phóng corticotropin CRH của vùng dưới đồi
+ Điều hoà theo nhịp sinh học. Trong ngày, nồng độ ACTH cao nhất vào khoảng 6-8 giờ sáng sau đó giảm dần và thấp nhất vào khoảng 18-23 giờ.
Tác dụng ACTH: làm tăng sinh tế bào tuyến vỏ thượng thận, đặc biệt là các tế bào bài tiết cortisol và androgen; Kích thích vỏ thượng thận tổng hợp và bài tiết hormone, thúc đẩy quá trình sinh tổng hợp hormone vỏ thượng thận. Kích thích tế bào sắc tố sản xuất melanin rồi phân tán sắc tố này trên bề mặt biểu bì da. Thiếu ACTH, tuyến vỏ thượng thận có thể teo nhỏ lại.
2. Chỉ định xét nghiệm định lượng ACTH trong máu khi nào?
Xét nghiệm định lượng ACTH được chỉ định khi:
- Để chẩn đoán phân biệt bệnh Cushing do tuyến yên (bài tiết quá mức ACTH), u tuyến yên tăng sản xuất ACTH độc lập (như hội chứng Nelson), suy tuyến yên gây thiếu hụt ACTH và hội chứng ACTH lạc chỗ.
- Cùng với việc đo nồng độ Cortisol, việc định lượng ACTH có thể tiến hành đồng thời với xét nghiệm chức năng hay xét nghiệm kích thích để chẩn đoán nguồn gốc của sự sản sinh glucocorticoid quá mức.
- Định lượng ACTH có thể áp dụng trong chẩn đoán phân biệt bệnh suy vỏ thượng thận (bệnh Addison).
3. Xét nghiệm định lượng ACTH thực hiện như thế nào?
Dựa vào sự bài tiết ACTH, nên mẫu máu làm xét nghiệm thường được lấy vào buổi sáng và định lượng cùng Cortisol cùng một thời điểm để các bác sĩ lâm sàng đánh giá một cách chính xác nhất.
Sau khi lấy máu vào ống xét nghiệm chống đông EDTA (do ACTH có thể gắn với thành ống thuỷ tinh và không bền trong máu toàn phần), mẫu bệnh phẩm được bảo quản lạnh, vận chuyển ngay đến phòng xét nghiệm. Tại khoa Hoá sinh, nhân viên sẽ thực hiện xử lý và phân tích mẫu bằng phương pháp miễn dịch điện hoá phát quang trên hệ thống máy miễn dịch tự động Cobas e602.
Theo khuyến cáo, để hạn chế các yếu tố gây nhiễu, người bệnh làm xét nghiệm định lượng ACTH nên:
+ Có một chế độ ăn hạn chế carbohydrat trong vòng 48 giờ trước lấy mẫu.
+ Hạn chế hoạt động thể lực từ 10-12 giờ trước khi thực hiện xét nghiệm.
+ Không nên sử dụng các sản phẩm chứa biotin hoặc thực phẩm chức năng có thành phần biotin ít nhất 8 giờ trước khi làm xét nghiệm.
+ Tham khảo ý kiến bác sĩ nếu đang stress, mất ngủ hoặc sử dụng thuốc làm giảm nồng độ ACTH như: amphetamin, corticosteroid, ethanol, estrogen,….
4. Ý nghĩa chỉ số xét nghiệm ACTH
4.1. Chỉ số ACTH trong máu bình thường
Theo khuyến cáo của hãng Roche, chỉ số ACTH trong máu bình thường từ 7,2 – 63,3 pg/mL (mẫu được lấy trong khoảng từ 7 – 10 giờ sáng)
Nồng độ ACTH thay đổi đáng kể theo nhịp sinh học và tình trạng sinh lý, do đó kết quả ACTH luôn được đánh giá đồng thời cùng với nồng độ Cortisol.
.jpg)
Hình ảnh minh hoạ tuyến thượng thận (Phần màu vàng)
4.2. Tăng nồng độ ACTH máu
Các nguyên nhân chính thường gặp:
- Bệnh Addison
- Hội chứng tiết ACTH lạc chỗ
- U biểu mô tuyến yên
- Bệnh Cushing có nguồn gốc tuyến yên
- Suy thượng thận tiên phát
- Stress
4.3. Giảm nồng độ ACTH máu
Các nguyên nhân chính thường gặp:
- Hội chứng Cushing
- Tình trạng suy tuyến yên
- Cường chức năng vỏ thượng thận tiên phát
- Giảm chức năng thượng thận thứ phát.
Xét nghiệm định lượng ACTH trong máu là xét nghiệm quan trọng trong đánh giá bệnh Addison, hội chứng Cushing, u thượng thận hoặc rối loạn chức năng tuyến yên khi kết hợp kèm định lượng Cortisol trong máu. Tại Bệnh viện Việt Nam - Thuỵ Điển Uông Bí với đội ngũ bác sĩ chuyên môn cao ở nhiều lĩnh vực, trang thiết bị hiện đại là địa chỉ tin cậy thực hiện xét nghiệm định lượng ACTH trong máu.